- 19 آبان، 1404
- زمان مطالعه: 4 دقیقه
طرحواره چیست؟
🧠 طرحواره چیست؟
طرحوارههای یانگ ۱۸ الگوی ناسازگار ذهنی هستند که در کودکی شکل میگیرند و در بزرگسالی رفتار، احساس، و روابط ما را تحت تأثیر قرار میدهند. شناخت آنها گامی حیاتی در مسیر خودآگاهی و درمان است.
طرحوارهها (Schemas) الگوهای عمیق و پایدار فکری، احساسی و رفتاری هستند که از دوران کودکی در ذهن ما شکل میگیرند. آنها مانند «عینکهای ذهنی» هستند که باعث میشوند دنیا را نه آنطور که هست، بلکه آنطور که باور داریم ببینیم. اگر نیازهای اساسی ما در کودکی (مثل عشق، امنیت، آزادی، ارزشمندی) بهدرستی پاسخ داده نشوند، ذهن ما برای بقا، طرحوارههایی میسازد که در بزرگسالی میتوانند مخرب باشند.
📋 دستهبندی طرحوارههای یانگ
یانگ ۱۸ طرحواره ناسازگار را در پنج حوزهی اصلی دستهبندی کرده است:
- بریدگی و طرد شدن (Disconnection & Rejection)
افراد با این طرحوارهها باور دارند که نمیتوانند به دیگران اعتماد کنند یا احساس تعلق داشته باشند.
- رهاشدگی / بیثباتی: ترس از ترک شدن توسط عزیزان
- بیاعتمادی / سوءاستفاده: انتظار آسیب دیدن از دیگران
- محرومیت هیجانی: باور به اینکه نیازهای احساسیمان برآورده نمیشود
- نقص / شرم: احساس بیارزشی و شرم از خود
- انزوای اجتماعی / بیگانگی: احساس متفاوت بودن و طرد شدن از جمع
- خودگردانی ضعیف و عملکرد ناقص (Impaired Autonomy & Performance)
این افراد احساس ناتوانی در استقلال، تصمیمگیری، یا موفقیت دارند.
- وابستگی / بیکفایتی: باور به ناتوانی در انجام امور بدون کمک دیگران
- آسیبپذیری نسبت به خطر یا بیماری: ترس دائمی از فاجعه، بیماری یا شکست
- خود تحولنیافته / آمیختگی با دیگران: ناتوانی در جدایی روانی از دیگران
- شکست: باور به اینکه همیشه شکست میخورم و بیاستعدادم
- محدودیتهای ناکافی (Impaired Limits)
طرحوارههایی که باعث میشوند فرد نتواند حد و مرزهای سالم برای خود یا دیگران تعیین کند.
- استحقاق / بزرگمنشی: احساس برتری، حقطلبی، و بیتوجهی به دیگران
- خودکنترلی / خودانضباطی ناکافی: ناتوانی در تحمل ناکامی، کنترل هیجانات یا تعهد به اهداف
- جهتگیری به دیگران (Other-Directedness)
افراد با این طرحوارهها نیازهای خود را فدای رضایت دیگران میکنند.
- اطاعت: تسلیم شدن در برابر خواستههای دیگران برای اجتناب از تنش
- ایثار: تمرکز افراطی بر نیازهای دیگران به قیمت نادیده گرفتن خود
- تأییدطلبی / جلب توجه: وابستگی به تأیید دیگران برای احساس ارزشمندی
- گوشبهزنگی و بازداری (Overvigilance & Inhibition)
طرحوارههایی که فرد را به کنترل شدید، کمالگرایی، و سرکوب احساسات سوق میدهند.
- منفیگرایی / بدبینی: تمرکز بر جنبههای منفی زندگی، انتظار شکست یا درد
- بازداری هیجانی: سرکوب احساسات برای حفظ کنترل یا اجتناب از قضاوت
- استانداردهای سختگیرانه / کمالگرایی: تلاش افراطی برای بینقص بودن
- تنبیه: باور به اینکه اشتباه باید با مجازات همراه باشد—برای خود یا دیگران
🔄 سبکهای مقابلهای با طرحوارهها
افراد معمولاً با سه سبک به طرحوارههای خود واکنش نشان میدهند:
- تسلیم: پذیرش طرحواره و زندگی مطابق آن
- اجتناب: فرار از موقعیتهایی که طرحواره را فعال میکنند
- جبران افراطی: رفتارهای متضاد برای پنهان کردن طرحواره (مثلاً فردی با طرحواره نقص، ممکن است خودشیفته شود)
🧘♀️ مسیر درمان
طرحوارهدرمانی (Schema Therapy) ترکیبی از رواندرمانی شناختی، رفتاردرمانی، و رواندرمانی تجربی است. هدف آن:
- شناسایی طرحوارهها
- درک ریشههای کودکی آنها
- فعالسازی «خود بالغ» برای پاسخدهی سالم
- بازپروری «کودک آسیبدیده» درون